ՀՀ Քաղաքացիական օրենսգրքի 1087.1 հոդվածի, խոսքի ազատության, «Տեղեկատվության ազատության մասին» օրենքի, լրագրողական էթիկայի հարցերի շուրջ HayNews.am-ը զրուցեց Ինֆորմացիայի ազատության կենտրոնի (ԻԱԿ) տնօրեն Շուշան Դոյդոյանի հետ:

Ձեր կարծիքով ՀՀ Քաղաքացիական օրենսգրքի 1087.1 հոդվածով սահմանված տուգանքների չափը տեղեկատվության ազատության սահմանափակու՞մ է:

-Օրենքով սահմանված է, որ մարդու պատիվն ու արժանապատվությունը կարևոր արժեքներ են, որը պիտի կարգավորվի իրավական ոլորտում: Ենթադրվում է, որ օրենսդրության նպատակը այն պիտի լիներ, որ փորձեր հավասարակշռել մարդու պատվի, արժանապատվության և խոսքի ազատության իրավունքները: Բայց, հավասարակշռություն սահմանելու փոխարեն այս օրենքը ավելի շատ սրել է հակասությունները: Արդյունքում, պաշտոնյային ուղղված ամենահասարակ քննադատության դեպքում ոչ միայն լրագրողը կարող է լուրջ պատասխանատվության ենթարկվել, այլ ուղղակի կասկածի տակ կարող է դրվել տվյալ լրատվամիջոցի գոյությունը: Սա ոչ միայն օրենքի, այլև իրավակիրառողի խնդիրն է. օրենքի ոչ հստակ ձևակերպված լինելու պատճառով դատարանները հաճախ օրենքը ենթարկում են տարածական մեկնաբանության և կիրառում այնպես, ինչպես հայցվոր կողմի փաստաբանն է պահանջում: Բայց սա ոչ թե լրատվամիջոցի դեմ ուղղված պատժաձև է, այլ ուղղակի փոխհատուցում է այն վնասի, որը կրել է տվյալ մարմինը: Նույնիսկ տարբեր հայցվորների փաստաբաններ հրապարակավ դատարանում հայտարարել են, թե ես պիտի փակել տամ այս թերթը, թեկուզ ինձ այդ փողը պետք էլ չէ: Այսինքն` իրենց նպատակը ոչ թե կրած վնասի փոխհատուցումն է, այլ լռեցնելու տվյալ լրատվամիջոցը, ինչը հակասում է ժողովրդավարության ձգտող հասարակության պահանջներին: Բայց եթե դու վնաս չես կրել, փոխհատուցման կարք չունես, էլ ինչու՞ ես դիմել դատարան: Այս առումով արժևորում եմ այն փոփոխությունը, որ դրամական փոխհատուցում նշանակելիս դատարանը պիտի հաշվի առնի տվյալ լրատվամիջոցի գույքային հնարավորությունների չափը: Կարևոր է նաև այն, որ լրագրողը պատասխանատվության չի ենթարկվում նաև իր արտահայտած գնահատողական վերաբերմունքի համար, քանի որ անհնար է պահանջել լրագրողից ապացուցելու իր կարծիքի ճշմարտացիությունը: Նշեմ նաև, որ մեզանւմ երբևէ չի կիրառվում վնասի փոխհատուցման այլ պատժամիջոցները` հրապարակավ ներողություն խնդրել կամ կամ օգտվեկ հերքման և պատասխանի իրավունքից:

-2003 թվականից գործող «Տեղեկատվության ազատության մասին օրենքը» ինչքանո՞վ է կիրառվում է հասարակության տարբեր խավերի մարդկանց կողմից և ի՞նչ բացեր ունի:

-Արդեն 8 տարի է օրենքը կիրառվում է և, միանշանակ, հսկայական առաջընթաց է ապրել: Աստիճաննաբար ձևավորվում է բացության, հրապարակայնության մշակույթը պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների շրջանում: Նախկինում հրապարակայնություն բառը շփոթեցնում էր պաշտոնյաներին և բնազդանաբար փակվելու ցանկություն էին ունենում, այսօր գոնե արտաքնապես փորձում են ցոււյց տալ, որ աշխատում են հրապարակային ու բաց: Մյուս կողմից, քաղաքացիական ծառայության մակարդակում աշխատակիցների մի ստվար զանգված այսօր անցել է համապատասխան վերապատրաստում տեղեկատվության ազատության ոլորտում: Այդ գործընթացն իրականացվում է մեր կենտրոնի` ԻԱԿ-ի և Քաղաքացիական ծառայության խորհրդի հետ համատեղ: Արդյունքում, այն հիմնական բացը, որ պաշտոնյան չիմանալով էր խախտում քաղաքացու` ազատ տեղեկատվություն ստանալու իրավունքը, այսօր այդ խնդիրը մեծ մասամբ լուծված է: Կարևոր է այն, որ ոչ թե աշխատակիցներ ըստ իրենց ցանկության են մասնակցում վերապատրաստումներին, այլ նախարարության համապատասխան հրամանով: Բայց, իհարկե, լուրջ խնդիրներ դեռևս առկա են հատկապես մեժումների հիմնավորման առումով, ինչը ցույց են տալիս գրեթե մեկ ամիս առաջ անցկացված մոնիտորինգի արդյունքները: Նշեմ, որ այս մոնիտորինգի բացառիկությունը նրանում էր, որ ոչ թե մեր կենտրոնն էր ուղղարկել հարցումները, այլ ուսանողներ, լրագրողներ կամ պարզապես քաղաքացիներ: Եթե վերցնեիքն միայն մեր կենտրոնից ուղղարկված հարցումները, այդ դեպքում մոնիտորինգը ցույց չէր տա իրական վիճակը: Ուղղարկված 250 հարցումներից 56%-ին տրվել է լիարժեք պատասխան, 3.6%-ը վերահասցեագրվել է այլ մարմնի, 1.6 %–ին տրամադրվել է թերի պատասխան, 2.8% –ը մերժվել է անհիմն, 5.6% –ը չի հասել տեղեկատվություն տնօրինողին, իսկ 30%-ը մնացել է անպատասպխան: 30% լուռ մերժումները ցույց են տալիս, որ պետական պաշտոնյան ցանկացել է մերժել, բայց քանի որ համապատասխան տեղեկատվությունը ենթակա է հրապարակման, նա ընտրել է անտեսելու տարբերակը, այն դեպքում, երբ 250 հարցումներից ունենք ընդամենը մեկ գրավոր հիմնավոր մերժում: Այս առումով խնդիրն է նաև այն, որ էլեկտրոնային հարցումները այսօր կարգավորված չեն օրենսդրությամբ, հետևաբար, շատ դեպքերում անտեսվում են, բայց, իհարկե, տեխնոլոգիական զարգացման հետ զուգընթաց պաշտոնյաները ստիպված են հաշվի նստել նաև այս կետի հետ: «Տեղեկատվության ազատության մասին» օրենքը ամենօրյա լրատվության համար չէ, այլ քաղաքացիների և հետաքննող լրագրողների, քանի որ օրենքը 5-օրյա ժամկետ է նախատեսում: Բայց, իհարկե, բանավոր հարցումների դեպքում օրենքը նախատեսում է որոշակի դեպքեր, երբ պարտավոր են պատասխանել, մասնավորապես երբ տվյալ տեղեկատվության չտրամադրումը վտանգելու է տվյալ մարդու առողջությունը կամ որևէ հանրային վտանգ է ներկայացնելու: Բոլոր դեպքերում, նախընտրելի է գրավոր հարցում ուղղարկելը, որպեսզի հետո հնարավորություն ունենաք թերի, ոչ ճշգրիտ պատասխանի դեպքում բողոքարկել: Մյուս կողմից, օրենքի խախտումներ առկա են հատկապես ժամկետների դեպքում: Որոշ պաշտոնյաներ պնդում են` թե սահմանված 5-օրյա ժամկետում չեն հասցնում պատասխանել: Մինչդեռ, մոնիտորինգի արդյունքում ժամանակին ստացված պատասխանները կազմում են 45.2%, ինչը ցույց է տալիս, որ սահմանված ժամկետը իրատեսական է և ցանկության դեպքում միանշանակ հնարավոր է պատասխանել այս ժամկետում: Իսկ մյուս կողմից մոտ 20%-ը ուշացած պատասխաններն են, ինչը ցույց է տալիս, որ այս առումով նույնպես խնդիրներ կան:

-Ինչքանո՞վ է հայ լրագրողը իրազեկված իր իրավունքների մասին և ո՞ր մասն է պայքարում դրանց վերականգնման համար:

-Ցավոք, շատ քչերն են այս մասին իրազեկված, իսկ, մյուս դեպքում էլ, հետամուտ չեն վերականգնելու իրենց խախտված իրավունքները: Իհարկե, շատ դեպքերում լրագրողը չունի ժամանակ զբաղվելու այս խնդրով, բայց կան մի շարք հասարակական կազմակերպություններ, որոնք նրանց փոխարեն կզբաղվեն այս խնդրով: Հենց մեր կենտրոնը զբաղվում է այս հարցերով: Օրինակ, «Առավոտ» օրաթերթի լրագրող Արամ Զաքարյանի հետ անցկացրինք 2 համատեղ դատական գործ:

Ամեն տարի ԻԱԿ-ը անցկացնում է մրցանակաբաշխություն, որի ժամանակ տրվում են «Ոսկե բանալի»` բացություն և «Ժանգոտ կողպեք»` փակություն խորհրդանշող մրցանակները: Այս մրցանակները զգոնացնու՞մ են պաշտոնյաներին:

-Տարեցտարի այս մրցանակների ուժը մեծանում է: Նույնիսկ որոշ կառույցներ կոնկրետ քայլեր են անում «Ոսկե բանալի» մրցանակին արժանանալու համար: Միանշանակ, կարող եմ ասել, որ սա ունի իր զգոնացնող ազդեցությունը:

Խոսքի ազատությունը ինչքանով է սերմանված հայ հասարակության գիտակցության մեջ:

-Լայն հասարակության մեջ, ցավոք, քիչ են տեղեկացված այս մասին: Բայց, իրենց սահմանադրական իրավունքների մասին հասարակությանը տեղեկացնելու դերը պիտի ստանձնեն լրագրողները և հասարակական կազմակերպությունները: Օրինակ` մենք անցկացնում ենք հեռուստահաղորդումներ և մի շարք ծրագրեր, բայց, իհարկե, այս խնդիրը մեկ կազմակերպության լուծելու գործը չէ:

ԻԱԿ-ի 10-ամյա գործունեության ընթացքում ի՞նչն եք համարում Ձեր գլխավոր ձեռքբերումը:

-Հատկապես կարևորում եմ մեր կողմից իրականացվող կրթական գործընթացը: Այժմ կենտրոնացած ենք պաշտոնյաների վերապատրաստման վրա, բայց զբաղվում ենք ընդհանրապես հասարակության բոլոր խավերի անձանց տեղեկացնել իրենց` ինֆորմացված լինելու իրավունքի մասին: Մյուս կարևոր կետն էլ դատական բողոքարկումների գործընթացն է: Մինչ օրս մենք անցկացրել ենք 28 դատական գործ: Վստահաբար կարող եմ ասել, որ ոչ մի մարմին չի ցանկանում հայտնվել պատասխանողի դերում: Այստեղ հատկապես անհասկանալի է պաշտոնյաների այն գործելաոճը, որ կարող են մեծ գումարներ ծախսել բողոքարկման գործընթացներում, միայն թե հրապարակային չդարձնեն տվյալ ինֆորմացիան: Որպես պետական հարկադրանքի միջոց` դատական գործընթացների ազդեցությունն ավելի ուժեղ է, բայց տևականության առումով կրթական գիտելիքը, իհարկե, ավելի մեծ ուժ ունի:

Ըստ Ձեզ, ինչքանո՞վ են հայ լրագրողները պահպանում լրագրողական էթիկայի կանոնները:

-Այսօր մեր լրատվաշուկայում մեծագույն խնդիր է լրագրողների կողմից էթիկական նորմերի անտեսումը: Նախ, շատ քիչ լրագրողներ են տեղյակ էթիկական նորմերի մասին, շատ քիչ լրատվամիջոցնր են ստորագրել համապատասխան վարքականոններ: Արդյունքում, ունենում ենք անպատասխանատու լրագրողներով հագեցած լրատվական դաշտ` անպատասխանատու հայտարարություններ, ներխուժում մարդկանց անձնական կյանք, անձնական վիրավորանքներ: Բայց, իհարկե, այս խնդիրները պիտի լուծվեն ոչ դատարաններում, այլ արտադատական մեխանիզմների միջոցով, ինչը ավելի արդյունավետ և ավելի երկարաժամկետ ազդեցություն ունեցող գործիք է: Կան այդպիսի մի քանի մարմիններ` «Էթիկայի դիտորդ մարմինը», որը քննում է դատական վեճերի էթիկական կողմը, «Տեղեկատվական վեճերի խորհուրդ»-ը, որը քննում է վեճերի դատական կողմը:

Լիլիթ Պետրոսյան
Աղբյուրը՝ HayNews.am